Een korte geschiedenis van gebeeldhouwde portretten

Een van de oudste en best bewaard gebleven gebeeldhouwde portretten vinden we in de Villa Giulia in Rome. Waarschijnlijk zijn er nog veel oudere portretten maar die bestaan helaas niet meer. De sarcofaag van de echtgenoten komt uit Caere (40 km boven Rome) en is gemaakt rond de 6e eeuw voor Chr. We zien een glimlachend koppel dat geniet van een maaltijd in het hiernamaals. Ze staan zeer elegant op de sarcofaag die werd gevonden tijdens opgravingen in Cerveteri (Caere) in de 19e eeuw. Het is een typische stijl van de Etrusken maar wel bijzonder omdat vergelijkbare banket scènes op de amfora vazen bij de Grieken alleen maar mannen stonden afgebeeld. Een vergelijkbaar exemplaar van deze sarcofaag staan in het Louvre die werd aangekocht door Napoleon III. Toch blijft de vraag naar voren komen: is dit nu een portret of meer een herdenkingsmonument?

Sarcofaag van de Echtgenoten (Sarcofago degli Sposi)

Artiest onbekend

Terracotta, 114 x 190 cm

Laat 6e eeuw voor Chr.

Museo Nazionale Etrusco di Villa Giulia, Rome.

Rond 500 voor Chr. werd een portret gemaakt van de Griekse staatsman Perikles. Dit soort portretten werden vaak na de dood van de dierbare gemaakt ter herinnering op basis van de verhalen van nabestaanden of bewonderaars. Andere beroemde portretten uit die tijd zijn van Alexander de Grote en zijn vader Philippus II. Helaas zijn dit vaak Romeinse kopieën van een veel latere tijd (2e eeuw na Chr.) maar zijn al deze indrukwekkende portretten te bewonderen in het British Museum in Londen.

Perikles – Grieks staatsman

Artiest onbekend

Marmeren kopie naar het origineel

2e eeuw na Chr.

Britsh Museum Londen.

Nog geen 200 jaar later werden er prachtige bronzen portretten gemaakt van de Griekse filosofen zoals Sophocles (497-406 voor Chr.). Dat was niet zo gek aangezien nu nog steeds opgevoerde toneelstukken schreef als Elektra, Oeidipus en Antigone. Het feit dat het portret in brons is gegoten geeft aan hoe ver de Grieken technisch al waren. De gezichtsuitdrukking is zeer goed weergegeven en er is zelfs sprake van enige emotie en heet dan ook een Hellenistisch heersers portret. Maar er is nog iets vreemds aan de hand. Waarom heet dit portret dan niet Sophocles? Dit komt omdat kunsthistorici niet exact zeker weten of dit wel Sophocles is. Hij lijkt er wel op maar dat is niet genoeg. Vandaar dat dit portret de naam van de eigenaar heeft gekregen, Thomas Howard, de 21e graaf van Arundel.

The Arundel Head.

Artiest onbekend

Brons, 29 cm hoog.

200 voor Chr.

British Museum, Londen

Een ander vergelijkbaar portret waarvan we wel weten wie het is, is een legendarisch figuur uit de Romeinse geschiedenis: Brutus. Niet de Brutus die Ceasar vermoordde maar wel een mogelijke voorvader van hem. Deze Junius Brutus (545 – 509 voor Chr.) was een van de grondleggers van de Romeinse republiek en hij stond voor vrijheid. Dit is een van de oudste en best bewaard gebleven portretten uit de westerse kunstgeschiedenis. Het portret heeft een realistische stijl met priemende ogen van glas dat werd ingelegd. Het korte haar en baard laat het vakmanschap van de Etrusken zien die dit fraaie portret vervaardigden.

Junius Brutus.

Artiest onbekend

Brons, ingelegd bot en glas, 31 cm hoog.

300 voor Chr.

Palazzo dei Conservatori, Rome.

De Romeinse elite creëerde een nieuwe portretstijl door hun voorouders te vereren. Het was vrij normaal in de eerste eeuw voor Christus om portretten of maskers van de overledene van was te maken. Van deze was portretten werden laten weer stenen of marmeren versies gemaakt. In de huizen van de elite waren vaak privé altaars waar de portretten konden worden aanbeden. Of men bad om raad bij de voorouders. Hoe verder de voorouders ging, des te meer roem of eer men kon claimen. De stijl van de portretten is heel realistisch vooral door de kleding. Jurken of toga’s werden toegevoegd waar het hoofd mee werd bedekt. Dit wordt ook wel ‘capita velato’ genoemd: bedekt hoofd. Deze stijl kan je ook terugvinden bij de vele portretten die zijn gemaakt van keizer Augustus.

Romeins Patriciër met voorouder bustes (Togatus Barberini)

Artiest onbekend

Marmer, 165 cm hoog. Eerste eeuw voor Chr.

Capitoline Museum, Rome.

Na de val van het Romeinse rijk (410-470) zijn er nauwelijks of geen gebeeldhouwde portretten bekend. Misschien wel bewaarde beelden maar zo ver bekend geen echte opdrachten van een portret door particulieren of edelen. Het eerste, goed bewaard gebleven portret komt uit Florence. Het is van Desiderio da Settignano en laat goed zien hoe hij het portret van deze onbekende dame baseerde op de portretten van de Romeinse keizers die natuurlijk redelijk bekend waren. Desiderio kreeg verschillende opdrachten van rijke particulieren of handelaren die fortuin hadden gemaakt. We weten helaas niet wie de dame is maar men vermoedt dat het Marietta Strozzi is, een dochter van de rijke en invloedrijke Florentijnse familie is. Ze schijnt een van de mooiste vrouwen van Florence uit die tijd te zijn geweest. Het is bijzonder dat er een vrouwenportret is gemaakt én bewaard gebleven want het zijn merendeels mannen die in een gebeeldhouwd portret van zich lieten maken.

Desiderio da Settignano (1430-1464)

Onbekende dame – waarschijnlijk Marietta Strozzi.

Marmer, 53 cm hoog. 1460-64.

Staatsmuseum, Berlijn.

Aan het einde van de renaissance gaven de kerk, de vorstenhuizen en rijke burgers verschillende portretopdrachten al naar gelang de functie en de daarmee samenhangende stijl. Niet alleen bustes maar ook de grafcultuur met zeer indrukwekkende portretten vierden hoogtij. Een van de allerbeste beeldhouwers uit die tijd was Gianlorenzo Bernini. Hij maakte het zeer persoonlijke portret van Constanza Buonarelli. Zij was de vrouw van een van zijn assistenten en Bernini was heimelijk verliefd op haar. Hij maakte een zeer levendig portret door sensuele, openstaande blouse en de licht van elkaar wijkende lippen. Haar starende blik en welvende geven het portret een bijna lieflijk, erotische uitstraling. Ze lijkt op het punt om te gaan spreken, zo levensecht is dit fantastische portret.

Gianlorenzo Bernini (1598-1680)

Constanza Bonarelli

Marmer, h. 73 cm, 1635

Museo Bargello, Florence.

In het noorden van Europa waren dergelijke portretten in eerste instantie alleen voorbehouden aan de adel en koningen. Pas later, zeker in de gouden eeuw, kwamen dergelijke portretopdrachten in de Nederlanden voor. Vooral de koningen van Frankrijk, Lodewijk XIV -XVI, lieten diverse portretten van zich maken al was het maar om te laten zien wie er de baas was. Niet alleen in marmer maar ook op doek, munten en op tapijten stonden de koningen afgebeeld. Dit was een heuse kunstfabriek die de Gobelins heette en geheel in het teken van de koning stond. Kunst is dan niet alleen decoratie maar ook pure politiek en propaganda.

Gian Lorenzo Bernini (1598-1680)

Lodewijk  XIV.

Marmer, H. 80 cm. 1665

Palace Versailles, Frankrijk

Iets eerder maar duidelijk vergelijkbaar is het portret van Andries de Graeff dat Artus Quellinus van hem maakte. Deze beeldhouwer was in de leer geweest bij Bernini in Rome en dat is aan de stijl duidelijk te zien. Een dergelijk portret was niet goedkoop op zijn zachts gezegd en geeft daarom een goed beeld hoe rijk deze burgemeester van Amsterdam en oprichter van paleis Soestdijk was. Door het weergeven van de hand net als bij de Romeinse senator portretten, lijkt Quellinus het portret te bevriezen. Maar het lijkt ook of hij op het punt staat om te bewegen. Door de verschillende lagen van afwerken (heel fijn tot grof) in het marmer is het portret levensecht. Dat een handelaar dit kon betalen was in die tijd, de gouden eeuw, ongekend.

Artus Quellinus (1609-1668)

Andries de Graeff

Marmer, 76 cm hoog. 1661

Rijksmuseum, Amsterdam

Naast de vele portretten waren er ook vergelijkbare ruiterstandbeelden van beroemde heersers en veldheren. Vooral bedoeld om hun daden en verleden te eren. In de 18e en 19e eeuw was een van Europa’s beroemdste beeldhouwers Antonio Canova. Hij hield qua stijl vast aan de antieken maar met een meer ingetogen stijl die, volgens hem, uitnodigde tot contemplatie. Het was ook niet verwonderlijke dat een van de belangrijkste mensen uit die tijd, Napoleon Bonaparte, zichzelf en vrouw Josephine meerdere malen liet vastleggen door deze geniale doch stille en bescheiden beeldhouwer.

Antonio Canova (1757-1822)

Napoleon Bonaparte

Marmer, 1803-06

Chatsworth House. Bakewell, Derbyshire, Engeland.

Tijdens de Romantiek was David d’Angers een van de beeldhouwers die de stijl weer een zet de andere kant op gaf. Vooral door zijn enorme productie en gewillige klantenkring. Hij maakte meer dan 600 portretten en medaillons. De portretten waren vooral bedoeld voor binnenshuis al waren sommigen levensgroot. Tegen het einde van de zijn carrière werd hij vooral geïnspireerd door de grote namen van zijn eigen tijd: Goethe, Lamartine en Victor Hugo. Van die laatste is dit portret dat natuurlijk en zeer treffend is gesitueerd. Sommige critic refereerde zelfs aan het populaire woord in die tijd: subliem. Anderen zelfs aan de grootste meester qua beeldhouwen: Michelangelo Buonarotti.

David d’Anger

Victor Hugo

Terracotta, 66 cm hoog, 1836

Musée d’Angers, France

Je kan je het bijna niet voorstellen maar de eerste opdracht kreeg Auguste Rodin pas op zijn veertigste. Dit had vooral te maken met de heersende smaak van de Salons in Parijs. De keuzeheren vonden zijn stijl te vrijpostig en konden deze niet waarderen. Ze bleven vasthouden aan de academische, starre stijl. Rodin daarentegen bezocht Florence en Rome en het waren de werken van Michelangelo die hem bevrijdde van de het academisme. Tijdens een andere opdracht, de poorten van de hel hanteerde Rodin een zeer losse maar krachtige stijl die hij ook zou toepassen in het portret van Rochefort.  Net als Rembrandt modelleerde Rodin alleen het gezicht helemaal uit. De rest van de buste liet hij in een losse, niet uitgewerkte stijl. Later gaf hij het portret een sokkel waardoor de impressie nog sterker werd. De nadruk kwam hiermee op het gezicht, de donkere ogen, het hoge voorhoofd en de expressieve lokken te liggen. De starende blik werd alleen maar sterker.

Auguste Rodin (1840-1917)

Rochefort

Klei, 72,5 cm hoog. 1884-98.

Musèe Rodin, Parijs.

Naast al het mannelijke geweld binnen de geschiedenis van de beeldhouwkunst zou je haast vergeten dat er ook vrouwelijke beeldhouwers waren. Kate Köllwitz was er een van. Ze schreef in 1926 in haar dagboek over het maken van een portret het volgende: ‘Ik ben begonnen aan een zelfportret, een masker van mijn gezicht. In eerst instantie dacht ik dat het kinderspel was maar zo langzamerhand besef ik hoe verdomde moeilijk het is.‘ Naast beeldhouwportretten maakte ze ook zeer maatschappelijk geëngageerde kunst. Vooral de arme bevolking die te lijden had onder de verschillende oorlogen op de wereld waren een groot thema voor haar.

Kate Köllwitz

Zelfportret

Brons.

Kate Köllwitz Museum, Keulen.

In zijn portretten probeerde Marino Marini altijd de ‘innerlijke poëzie’ van iemand te vangen. Veel meer dat dan iemands karakter of expressie. In de zienswijze van Marini sluit of verbergt het gezicht door de expressie en de emotie de innerlijke poëzie van de persoon. Daarom zijn de lijnen van zijn portretten beperkt tot de groots mogelijke eenvoud en soberheid. Hierdoor komt de poëzie eerder naar voren en dat maakt de portretten van Marino Marini redelijk uniek.

Marino Marini

Marc Chagall.

Brons, 29 x 20 cm, 1962

Fondazione Marino Marini, Pistoia, Italy.